Thấu cảm, nghệ thuật của những tâm hồn lớn

Đôi trai gái ấy chính thức rời xa nhau. Kiểu vậy, ai cũng có cái lý của riêng mình. Và rồi người ta bắt đầu nghĩ đến những câu chuyện theo kiểu: “Ừ, thế mỗi khi tính đến chuyện kết thúc, thì hẵng cứ hãy tạm nhớ đến lý do mình bắt đầu”. Nghĩ thật kỹ đấy, và rồi chợt nhận ra….

Có những con người tưởng chừng như sinh ra là để sống cùng nhau, nhưng càng sống, lại càng xa nhau. Không phải vì khoảng cách địa lý, mà vì khoảng cách của sự không thấu cảm. Họ nói quá nhiều, suy đoán quá nhiều, kết luận quá nhanh – mà không chịu dừng lại chỉ một giây để hỏi: “Liệu người kia đang nghĩ gì, sống ra sao, và vì đâu họ trở nên như vậy?”.

Tăng Tử từng dạy: “Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân” – điều gì mình không muốn, đừng làm với người khác. Nhưng trong đời sống này, chúng ta lại thường làm ngược: điều ta sợ nhất là bị phán xét, nhưng lại rất dễ phán xét người khác. Khi ta đi làm về muộn, ta bảo mình cố gắng. Khi người khác đi làm về muộn, ta bảo họ bận bịu vì tham vọng. Khi ta yên lặng, đó là chiều sâu. Khi người khác yên lặng, ta gọi là lạnh lùng. Chúng ta cho mình quyền được diễn giải – nhưng lại không cho người khác cơ hội được giãi bày.

Trong lịch sử Trung Hoa, có một câu chuyện mà tôi luôn ghi nhớ: Khi Tào Tháo giết nhầm Lã Bá Sa chỉ vì nghi ngờ phản bội, ông về sau ngồi trước mộ Lã Bá Sa mà bật khóc: “Ta thà phụ người thiên hạ, chứ không để người thiên hạ phụ ta” – câu nói ấy, đau đáu không chỉ vì sự tàn nhẫn, mà vì nó nói lên một sự thật: ta luôn nhìn người khác bằng nỗi sợ của chính mình. Nỗi sợ ấy che mờ lòng tin, che mờ nhân tính, và biến ta thành thứ ta từng ghét.

Người giàu coi việc đeo đồng hồ bạc tỷ, lái xe sang, gọi món hiếm là chuyện bình thường – vì họ đã trải qua một đời tích lũy, phấn đấu, có khi cả máu và nước mắt. Nhưng người nghèo đứng ngoài, nhìn vào đó như một sự khoe mẽ, một biểu tượng của bất công. Họ cũng không sai – bởi từ nơi họ sống, đôi khi chỉ cần một triệu đồng là đủ để quyết định một sinh mạng trong viện phí hay học phí. Và nếu cả hai bên không chịu rời khỏi vị trí của mình để hiểu người còn lại, họ sẽ suốt đời coi nhau như kẻ đối đầu.

Tư Mã Quang thời Tống có lần dâng sớ can gián vua Tống Thần Tông về cải cách pháp chế, nói rằng: “Thánh nhân lập pháp, không cốt lấy nghiêm minh mà cốt lấy lòng người làm gốc.” Pháp luật không phải là để răn đe suông, mà là để dung hòa, để ai cũng cảm thấy mình được lắng nghe và tôn trọng. Người dân cũng vậy – họ không cần xã hội công bằng tuyệt đối, nhưng họ cần thấy rằng nỗi đau của mình không bị phán xét.

Ta thường dễ chê bai người khác khi ta đứng ở bậc cao hơn. Một người có con gái đi lấy chồng sẽ mong nhà trai thật nhiều sính lễ, như một lời khẳng định về giá trị con mình. Nhưng khi mình có con trai, lại thấy việc ấy là phiền toái, hình thức. Tại sao? Bởi ta đã đổi vai. Bởi khi lợi ích đảo chiều, thì lập trường cũng đổi thay.

Giống như chuyện mẹ chồng – nàng dâu, từ ngàn xưa đến nay chưa bao giờ hết phức tạp. Mẹ chồng nào chẳng mong con dâu lễ phép, đảm đang, giữ đúng bổn phận. Nhưng cũng bà mẹ ấy, nếu có con gái, lại mong nhà chồng nó hiểu chuyện, đừng bắt bẻ con mình. Và rồi, khi mâu thuẫn nổ ra, ai cũng cho rằng mình đúng. Nhưng đúng là gì? Là cái đúng từ vị trí của họ.

Hay như người làm chủ thấy nhân viên lơ đễnh, thiếu máu lửa. Nhân viên lại thấy ông chủ tính toán, lạnh lùng. Nhưng cả hai quên mất rằng: sự thờ ơ của nhân viên có thể đến từ những bữa tối trễ trong căn phòng trọ chật chội, và sự nghiêm khắc của ông chủ là nỗi lo về dòng tiền, là cả trăm mối nặng trên vai. Chúng ta thấy cái bề mặt, nhưng hiếm khi đủ kiên nhẫn để hiểu chiều sâu phía sau.

Giống như nhìn mặt hồ và cho rằng nó phẳng – mà quên mất bên dưới, cá vẫn bơi, rong vẫn rờn, và ký ức thì âm thầm lênh đênh. Chúng ta đều mang trong mình một cái “tôi” rất lớn – cái tôi ấy không phải là sự kiêu ngạo, mà là một tập hợp của trải nghiệm, nỗi sợ, ký ức và mong cầu. Và chính cái “tôi” ấy tạo nên lăng kính mà ta dùng để nhìn người khác. Không ai sống đủ hai cuộc đời để hiểu toàn vẹn người khác. Nhưng ta có thể sống một cuộc đời đủ rộng để tôn trọng phần không hiểu trong đời sống của người ta.

Biết người – không khó. Đọc một vài cuốn tâm lý học, đi qua vài cuộc chuyện trò, hoặc chỉ cần lên mạng vài giờ, ta có thể phân tích tính cách, hành vi, thậm chí thao túng tâm lý người khác. Nhưng tôn trọng người – đó mới là điều khó nhất. Bởi tôn trọng đòi hỏi sự khiêm nhường. Nó đòi hỏi ta phải thừa nhận rằng: ta không biết hết, không đúng hết, và đôi khi, im lặng để người khác được là chính họ – cũng là một sự tử tế.

Tất cả. Tất cả những lúc ấy, chúng ta đều không sai. Nhưng ta đã không công bằng. Và công bằng – không nằm ở đúng sai, mà nằm ở khả năng đặt mình vào nơi người khác đang đứng.

Có một điều nghịch lý: càng lớn tuổi, con người về cơ bản lại càng khôn ngoan hơn. Nhưng khôn ngoan không giúp ta sống gần nhau hơn – nếu thiếu sự khiêm nhường. Chính cái khiêm nhường – khi biết mình không biết hết, khi biết mình không hơn ai – mới là thứ làm mềm trái tim, làm dịu những cái tôi đang rực lửa. Chúng ta không cần ai giống ta. Chúng ta chỉ cần ai đó chấp nhận sự khác biệt mà không cố gắng sửa chữa nó. Và điều đó chỉ xảy ra khi người ta đủ trưởng thành để hiểu: thấu cảm không phải là đồng ý, mà là sự công nhận rằng thế giới này không xoay quanh một người – mà được dệt nên từ hàng tỷ mảnh đời không giống nhau.

Nếu có một loại quyền lực lớn nhất trong cuộc sống này, thì đó không phải quyền lực chính trị, tài chính, hay truyền thông – mà là quyền lực của lòng trắc ẩn. Người có quyền lực ấy có thể đi vào mọi căn phòng, đối diện mọi tầng lớp, và ở đâu cũng để lại sự an toàn. Họ không làm người khác thấy thua kém, không khiến ai phải dựng lên vỏ bọc, bởi họ không đánh giá – họ chỉ lặng lẽ lắng nghe.
Người xưa từng nói: “Tâm bất thiện, tất ngôn bất thiện. Ngôn bất thiện, tất sự bất thiện.” – một trái tim không lành, thì lời nói sẽ sắc nhọn, và hành động sẽ gây tổn thương. Mà trái tim không lành, đôi khi không phải vì ác, mà vì không được chữa lành bằng sự thấu hiểu.

Vì vậy, khi một ai đó hành xử trái ý ta, hãy hỏi: “Nếu mình là họ – lớn lên như họ, sống như họ, mệt như họ – mình có làm khác đi không?”. Nếu câu trả lời là “không chắc”, thì xin hãy hạ giọng. Vì có thể, người ta không đáng bị phán xét như ta từng nghĩ.

Thế giới không cần thêm người đúng. Thế giới cần thêm người biết bước qua ranh giới của bản thân để nhìn thấy phần người trong kẻ đối diện. Thế giới cũng không thiếu người thông minh. Nhưng thế giới cần hơn những người biết lui lại một bước để hiểu ai đó sâu hơn một chút. Vì ở cuối cùng, khi tất cả ánh đèn sân khấu tắt đi, điều ta cần – không phải là chiến thắng trong một cuộc tranh cãi, mà là sự bình an trong trái tim mình.

Viết cho những ai đang gồng mình sống đúng chuẩn mực mà không ai hỏi họ có đang mệt không. Viết cho những ai bị gắn nhãn chỉ sau một lần sơ sẩy. Viết cho người đàn bà bán hàng rong, người đàn ông lái xe khuya, đứa trẻ lầm lì trong góc lớp, chàng trai bị gọi là bất cần, viết cho người nhân viên gồng mình trả tiền trọ cuối tháng, cho ông chủ đếm từng đồng vay ngân hàng, cho cô gái bị chê là đòi hỏi chỉ vì mong được coi trọng… Viết để nhắc nhau rằng: một cái nhìn dịu dàng – đôi khi cứu được cả một cuộc đời.

Vì, xin nhắc lại, thế giới không cần thêm người đúng. Thế giới cần thêm người biết khoan dung. Và khoan dung – chỉ đến từ sự thấu hiểu, chứ không phải lòng thương hại. Thế giới không cần thêm những nhà hùng biện. Không cần thêm những kẻ thắng trong tranh luận. Mà cần thêm một người biết cúi đầu, xin lỗi – dù mình đúng. Một người biết hỏi: “Có điều gì khiến bạn đau không?” – thay vì vội vàng dán nhãn. Một người biết rằng mỗi con người là một hoàn cảnh – chứ không phải một tính cách.