---

🤖 Khi con người chạy đua với máy móc: Nỗi lo mất bản sắc trong kỷ nguyên AI

Khi trí tuệ nhân tạo (AI) lan tỏa khắp đời sống — từ viết báo, vẽ tranh đến chẩn đoán y khoa — một câu hỏi ngày càng vang lên: nếu con người cứ mải chạy đua với máy, liệu bản sắc riêng — thứ làm nên giá trị độc nhất của mỗi cá nhân — có bị xóa nhòa?

Bức tranh việc làm cho thấy sự dịch chuyển lớn nhưng không phải màu xám tuyệt đối. Theo The Future of Jobs Report 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, trong 5 năm tới các xu hướng lớn dự kiến tạo mới khoảng 170 triệu việc làm (≈14% hiện tại), đồng thời dịch chuyển/khử khoảng 92 triệu việc làm, tương đương tăng ròng khoảng 78 triệu. Cùng với đó, 39% kỹ năng cốt lõi mà doanh nghiệp cần sẽ thay đổi tới năm 2030. Những con số này khẳng định “chuyển dịch cấu trúc” hơn là “mất hết việc” — và kỹ năng mới là chiến tuyến quyết định.

Nhìn về quá khứ gần, báo cáo WEF 2023 đã từng cảnh báo quỹ đạo “vừa tạo — vừa hủy”: 69 triệu việc làm tăng, 83 triệu giảm trong giai đoạn 2023–2027 (ròng âm khoảng 14 triệu). Soi chiếu hai thời điểm cho thấy kỳ vọng đã dịch chuyển theo hướng tích cực hơn khi các động lực mới (xanh hóa, số hóa, nhân khẩu học) được cộng gộp.

Ở Việt Nam, cơ cấu lao động đặc thù khiến tác động ngắn hạn của AI có thể “dịu” hơn các nền kinh tế dịch vụ hóa cao. Một phân tích của RMIT Vietnam dẫn số liệu 2021 cho biết ~37,8% lao động Việt Nam ở khu vực dịch vụ, so với ~79,2% tại Mỹ; vì thế tác động ngắn hạn có thể thấp hơn, nhưng xu hướng dài hạn vẫn đặt ra yêu cầu nâng cấp kỹ năng và dịch chuyển sang các vai trò có hàm lượng trí tuệ – sáng tạo cao. (Lưu ý: đây là so sánh cơ cấu, không phải tỷ lệ “dễ bị thay thế”.)

Nỗi lo vượt quá chuyện việc làm: đó là nguy cơ xói mòn bản sắc sáng tạo khi máy có thể viết văn, tạo tranh, soạn nhạc trong vài giây, còn luật lệ chưa theo kịp. Tháng 2/2025, Kazuo Ishiguro công khai kêu gọi Chính phủ Anh xem xét lại cơ chế “opt-out” cho phép tác giả tự “rút” tác phẩm khỏi dữ liệu huấn luyện AI, vì “không ai tin cơ chế ấy sẽ vận hành hiệu quả”, đồng thời cảnh báo rủi ro điều chỉnh luật theo hướng bất lợi cho người sáng tạo. Trước đó, Ủy ban Văn hóa, Truyền thông và Thể thao của Hạ viện Anh cũng từng khuyến nghị “từ bỏ” ngoại lệ khai thác dữ liệu cho AI vì nguy cơ tổn hại uy tín quốc gia trong bảo vệ quyền tác giả.

Phản ứng của giới sáng tạo mang tính toàn cầu. Hơn 10.500 nghệ sĩ — trong đó có Julianne Moore, Thom Yorke và nhiều tên tuổi khác — đã ký tuyên bố phản đối việc dùng tác phẩm để huấn luyện AI khi chưa xin phép, coi đây là mối đe dọa nghiêm trọng tới sinh kế và đạo đức nghề nghiệp.

Song song với thách thức là cửa sổ cơ hội rõ rệt. Theo PwC Global AI Jobs Barometer 2025, người lao động có kỹ năng AI đang hưởng mức “wage premium” trung bình khoảng 56% so với người cùng vị trí nhưng không có kỹ năng AI; xu hướng này xuất hiện ở mọi ngành mà PwC phân tích. Đây là tín hiệu mạnh mẽ rằng thay vì “giống máy hơn máy”, con người nên đưa AI vào hộp công cụ để nâng lực mình.

Vậy giữ bản sắc thế nào trong kỷ nguyên AI? Trước hết, tái định nghĩa giá trị con người: đừng đua ở tốc độ và khối lượng — nơi máy có lợi thế — mà khẳng định cảm xúc, trực giác, phán đoán đạo đức, sáng tạo nguyên bản và khả năng kết nối xã hội. Thứ hai, giáo dục tư duy thích ứng: học cách học, tư duy phản biện, năng lực liên ngành và hợp tác người-máy. Thứ ba, khung đạo đức – pháp lý: minh bạch dữ liệu, trách nhiệm giải trình, tôn trọng bản quyền để AI phục vụ con người thay vì định đoạt giá trị con người — những điều đã được các cơ quan lập pháp và cộng đồng sáng tạo quốc tế đặt lên bàn nghị sự.

Kỷ nguyên AI không phải hồi chuông báo tử cho nhân loại, mà là bài sát hạch bản lĩnh. Nếu ta chỉ chạy đua để thành “máy tốt hơn”, ta sẽ thua ngay từ vạch xuất phát. Nhưng nếu khẳng định bản sắc — qua sáng tạo, cảm xúc, trách nhiệm đạo đức — AI sẽ là đòn bẩy còn con người vẫn là chủ thể. Máy có thể mô phỏng ngôn từ và hình ảnh; nhưng đau khổ, hy vọng, yêu thương — và lựa chọn đạo đức trước những tình huống phức tạp — là điều chưa cỗ máy nào thay thế được.

✍️ Minh Quân Nguyễn