Áp lực phải hạnh phúc: Cái bẫy vô hình của thời hiện đại

Chưa bao giờ con người có nhiều điều kiện để mưu cầu hạnh phúc như hôm nay, nhưng cũng hiếm khi nào “áp lực phải trông có vẻ hạnh phúc” lại mạnh đến vậy. Mạng xã hội biến cái nhìn của người khác thành thước đo hiện diện, khiến không ít người phải cố nở nụ cười trước ống kính dù nội tâm kiệt sức. Tâm lý học gọi hiện tượng đó là “toxic positivity” — khi ta né tránh hoặc phủ nhận cảm xúc tiêu cực, buộc bản thân (hoặc người khác) “phải tích cực mọi lúc”, rốt cuộc lại làm tổn hại sức khỏe tinh thần. Các mục từ chuyên đề của Psychology Today và tổng thuật học thuật của EBSCO đều định nghĩa toxic positivity theo hướng ấy: nhấn quá mức vào suy nghĩ tích cực, phủ định cảm xúc “khó chịu”, dẫn đến hệ quả tâm–sinh lý bất lợi.

Ở Việt Nam, bức tranh sức khỏe tinh thần của người trẻ cho thấy nhu cầu trợ giúp là có thật. Khảo sát quốc gia về sức khỏe tâm thần vị thành niên V-NAMHS công bố bản tiếng Anh cuối 2022 và bản cập nhật 2023 cho biết: trong 12 tháng, 21,7% vị thành niên có vấn đề sức khỏe tâm thần; 3,3% đáp ứng tiêu chuẩn rối loạn tâm thần; chỉ 8,4% trong nhóm có vấn đề từng tiếp cận dịch vụ hỗ trợ. Đây là điều tra đại diện toàn quốc hiếm hoi dùng thang đo chẩn đoán chuẩn hóa, vì vậy các tỉ lệ đáng tin cậy.

Môi trường số tạo thêm “áp lực trình diễn hạnh phúc”. Tính đến đầu 2025, Việt Nam ước có khoảng 76,2 triệu “danh tính người dùng” mạng xã hội, tương đương ~75,2% dân số — mức thâm nhập rất cao trong khu vực. Cùng lúc, khảo sát về Gen Z tại Việt Nam cho thấy nhóm này sử dụng Facebook, YouTube, Zalo ở tần suất và tỉ lệ đáng kể, phản ánh cường độ tiếp xúc lớn với dòng nội dung được tuyển chọn kỹ. Sự kết hợp giữa độ phủ nền tảng và “ảnh feed hoàn hảo” dễ kích hoạt so sánh xã hội, FOMO và cảm giác “mình luôn kém”.

Không chỉ quan sát xã hội, bằng chứng thực nghiệm cũng chỉ ra tác động của việc “giảm liều” mạng xã hội. Nghiên cứu đăng trên Journal of Social and Clinical Psychology (2018) do nhóm Đại học Pennsylvania thực hiện cho thấy: giới hạn thời gian dùng mạng xã hội khoảng 30 phút/ngày trong vài tuần có liên quan đến việc giảm đáng kể cô đơn và trầm cảm so với nhóm không giới hạn; đây là một trong những bằng chứng hiếm hoi mang tính nhân quả về can thiệp hành vi số đơn giản mà hữu hiệu. Bài tường thuật của Penn Today tóm lược đúng thiết kế và kết quả nghiên cứu.

Khi đã mắc kẹt trong “tích cực độc hại”, lối thoát không phải là phủ nhận nỗi buồn mà là dám gọi tên nó. Nghiên cứu chụp cộng hưởng từ chức năng của Matthew Lieberman và cộng sự (UCLA) đăng Psychological Science năm 2007 cho thấy việc “đặt tên cảm xúc” (affect labeling) giúp giảm phản ứng của hạch hạnh nhân (amygdala) — trung tâm báo động cảm xúc — đồng thời hoạt hóa vùng vỏ trước trán bụng–bên phải (RVLPFC), cơ chế thần kinh gợi ý vì sao thừa nhận cảm xúc thật có thể làm lắng dịu chúng. UCLA và PubMed đều ghi nhận rõ kết quả này.

Ở chiều sâu dài hạn, tâm lý học phục hồi ghi nhận hiện tượng “tăng trưởng sau chấn thương” (post-traumatic growth — PTG). Thang đo PTGI của Tedeschi & Calhoun (1996) là công cụ tiêu chuẩn để lượng hóa các thay đổi tích cực sau biến cố (trân trọng đời sống hơn, gắn kết hơn, tái định nghĩa điều có ý nghĩa). Một tổng quan hệ thống kèm phân tích gộp trên Journal of Affective Disorders (2019) ước tính tỉ lệ “PTG từ mức trung bình đến cao” ở khoảng 52,6% trong các mẫu nghiên cứu, nhấn mạnh tính phổ biến — dù không đồng đều — của năng lực chuyển hóa nghịch cảnh.

Từ những dữ kiện trên, có thể nói: hạnh phúc bền vững không phải là nụ cười cố định trong khung hình hay những dòng trạng thái bóng bẩy, càng không phải là ép mình “tích cực bằng mọi giá”. Hạnh phúc thật bắt đầu từ khả năng sống trung thực với cảm xúc, biết gọi tên nỗi buồn, thiết lập ranh giới lành mạnh với thói quen số, và xây dựng hệ trợ lực (gia đình, bạn bè, chuyên gia) khi cần. Khi dám tháo bỏ chiếc mặt nạ “lúc nào cũng phải ổn”, ta mới có cơ hội chạm tới tự do và bình an trong tâm hồn.

Minh Quân Nguyễn