Làm trọn phận người, rồi để trời quyết phần còn lại
Có những người dành cả một đời để sống tử tế: học hành chỉn chu, cư xử đàng hoàng, giữ lòng trong sạch giữa thế gian nhiều cám dỗ. Thế nhưng, điều họ mong cầu vẫn không đến. Khi thất bại, con người thường dễ sa vào vòng oán trách: trách trời không thuận, trách đời bất công, thậm chí trách chính mình vì đã sống quá ngay thẳng giữa một thế giới lắm phần nghiêng ngả.
Nhưng người xưa – đặc biệt là những bậc trí giả – không nhìn cuộc đời bằng ánh mắt như vậy.
Họ không xem thành công là chuẩn mực duy nhất để đo giá trị con người. Với họ, phẩm giá nằm ở sự trọn vẹn của hành động, không phải ở phần thưởng của kết quả.
Có một câu nói được lưu truyền qua bao thế hệ:
“Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên.”
Không ai rõ câu ấy thuộc về ai đầu tiên, nhưng nó đã trở thành cốt lõi trong cách người Á Đông nhìn nhận về nỗ lực và số phận: Con người cần hết lòng trong những gì thuộc về mình, còn thành – bại, đến – đi, được – mất… vốn không phải điều có thể cưỡng cầu.
Khổng Tử – người thầy vĩ đại được tôn xưng là Vạn thế sư biểu – suốt cuộc đời đã không ít lần gõ cửa các nước chư hầu, mong cầu một cơ hội được đem đạo lý trị quốc an dân vào thực tiễn. Ông từng đi qua Lỗ, Vệ, Trần, Tống… nhưng chưa bao giờ thực sự được trọng dụng.
Trong thiên Thuật nhi của Luận ngữ, ông nói: “Không oán trời, không trách người. Học mãi không chán, dạy người không mỏi mệt.”. Có thể hiểu rằng, ông không lấy việc “được dùng hay không” làm buồn hay vui, mà chỉ tự hỏi: mình đã tận tâm tận lực chưa? Đó không phải sự thờ ơ, càng không phải đầu hàng. Mà là một bản lĩnh rất đặc biệt – bản lĩnh sống đúng mà không cần sự xác nhận từ người khác. Và cũng vì sống như thế, ông không cần ngai vàng hay vương miện, mà vẫn được hậu thế tôn kính qua hàng nghìn năm lịch sử.
Gần hơn với chúng ta, lịch sử nước Việt ghi nhận một người thầy mang cốt cách thẳng như gươm, tâm hồn sáng như tuyết – Chu Văn An. Dưới triều Trần Dụ Tông, khi triều chính rối ren, ông dâng bản “Thất trảm sớ” – yêu cầu chém bảy gian thần làm loạn phép nước. Ai cũng biết, bản sớ ấy sẽ khó lòng được chấp thuận. Chu Văn An cũng biết. Nhưng ông vẫn viết – không phải để thị uy, mà bởi nếu không lên tiếng thì sẽ phụ đạo làm thầy, phụ lòng tin dân chúng, và phụ chính lương tâm của mình. Và khi vua từ chối, ông không làm phản, không kích động, không kể, không nài công trạng. Ông chỉ lặng lẽ treo mũ từ quan, lui về núi Phượng Hoàng (Chí Linh), mở lớp dạy học, sống đời đạm bạc. Sử sách không dành quá nhiều dòng viết cho ông – có lẽ vì chính ông chưa từng mong để lại tiếng vang. Nhưng mỗi từ đều thấm đẫm sự kính trọng: người học rộng, chính trực, tiết tháo, thanh cao. Ông mất đi quyền lực, nhưng giữ trọn chính khí. Bởi, tôi tin rằng, ông chưa từng nghĩ rằng bản thân cần phải sống để trở nên vĩ đại, mà chỉ sống để không phụ bản thân mình.
Cuối cùng, điều duy nhất mà con người thực sự làm chủ là thái độ và hành động hôm nay. Chúng ta không thể điều khiển mưa nắng ngày mai. Nhưng nếu hôm nay ta không cày ruộng, không tưới đất, không chăm sóc từng luống mầm – thì dù ngày mai có mưa thuận gió hòa, cũng chẳng có mùa nào gọi là bội thu.
Người quân tử sống không phải để được tưởng thưởng.
Họ sống để mỗi ngày trôi qua, có thể ngẩng đầu với chính mình.
