Danh dự là điều không thể đem ra mặc cả

Có những điều, phàm ở đời, một khi đã đánh mất thì không bao giờ có thể mua lại, dù có đổi bằng bao nhiêu tiền, quyền hay danh vọng. Thứ ấy, gọi là danh dự.

Ngày nay, chúng ta đang sống trong một xã hội mà mọi giá trị đều có nguy cơ bị đem ra định giá. Người ta mặc cả công sức bằng đồng lương, mặc cả tình cảm bằng quà cáp, thậm chí mặc cả cả niềm tin bằng những lời hứa rỗng. Nhưng khi danh dự cũng trở thành món hàng trên bàn cân, thì ấy là lúc con người đánh mất nền tảng căn bản để được gọi là con người.

Lịch sử từng chứng kiến danh tướng Trần Bình Trọng hiên ngang bất khuất oai hùng khẳng định một câu nói để đời: “Ta thà làm quỷ nước Nam, chứ không thèm làm vương đất Bắc.” Một lời tuyên bố ngắn ngủi nhưng sáng rực khí tiết. Ông đã đem cả sinh mệnh để bảo vệ danh dự dân tộc, trở thành biểu tượng cho lòng trung thành bất diệt.

Người thầy mẫu mực Chu Văn An dâng “Thất trảm sớ” lên vua Trần, tự hiểu rằng kết cục có thể sẽ là phải lui về ở ẩn, thậm chí bi đát hơn, nhưng ông vẫn quyết chí giữ trọn khí tiết của một bậc thầy chính trực. Cái giá phải trả là sự nghiệp quan trường, nhưng điều ông giữ lại là sự kính trọng của muôn đời học trò và hậu thế.

Hay gần đây, như Tổng đốc Hoàng Diệu, giữa buổi thành Hà Nội thất thủ lần hai (1882), đã chọn cái chết để giữ trọn khí tiết sau khi quân Pháp của Henri Rivière bất ngờ chiếm thành. Trước đó ông gửi lời tấu về triều, nhận trách nhiệm và tự kết liễu để bảo toàn danh dự một vị quan trấn thủ. Cái chết ấy trở thành biểu tượng của lòng trung trực và danh dự không mặc cả. Trước đó, Danh tướng Nguyễn Tri Phương, khi thành Hà Nội thất thủ (1873), bị thương nặng và sa vào tay Pháp. Ông kiên quyết từ chối băng bó, tuyệt thực để khẳng khái giữ tiết tháo, rồi mất trong vòng giam giữ. Hậu thế xem đó là lựa chọn giữ danh dự đến cùng, thà chết vì nghĩa lớn còn hơn sống để thỏa hiệp.

Tất cả những vị anh hùng dân tộc ấy đều có một điểm chung: Họ không giàu sang, không quyền lực, nhưng hậu thế đời đời khắc ghi, bởi danh dự của họ không thể được đem ra để mua bán.

Ấy vậy nhưng ở thời hiện đại này, ta thấy không ít người sẵn sàng bán rẻ danh dự của mình chỉ để đổi lấy một vị trí nhỏ nhoi, một vài cái “like” ảo trên mạng xã hội, hay thậm chí vài đồng bạc rẻ rúng. Có những người ký những bản hợp đồng mà lương tâm họ không cho phép. Có những kẻ thỏa hiệp với sự giả dối, sẵn sàng phản bội bạn bè, thầy cô, đồng nghiệp, miễn sao giữ được chút lợi ích cá nhân.

Thực tế phũ phàng là: người ta có thể được khen ngợi, được tung hô nhất thời, nhưng sâu trong thẳm tâm, danh dự đã bị mặc cả. Và từ khoảnh khắc ấy, họ sẽ sống trong nỗi bất an cả đời – một loại nỗi sợ âm thầm rằng bất cứ lúc nào sự thật cũng có thể bị phơi bày.

Có lẽ chưa bao giờ danh dự lại bị đe dọa nhiều như trong thời đại này. Áp lực mưu sinh, nỗi ám ảnh thành tích, sự hào nhoáng của danh vọng khiến nhiều người sẵn sàng đánh đổi. Trong môi trường công sở, có người vì chiếc ghế mà thỏa hiệp với sai trái. Trong trường học, có kẻ mua điểm, mua bằng. Trên mạng xã hội, không ít người dựng nên “hình ảnh ảo” để đánh bóng tên tuổi, trong khi sự thật lại trái ngược.

Cái nguy hiểm nhất không nằm ở chỗ một vài cá nhân đánh mất danh dự, mà ở chỗ xã hội dần dần coi đó là “bình thường”. Khi việc gian dối, giả tạo trở thành thói quen, thì danh dự không chỉ mất ở một người, mà mất ở cả một cộng đồng. Và đó là sự suy thoái nguy hiểm nhất.

Danh dự không phải câu chuyện của lịch sử xa xôi. Thế giới hiện đại đã cho ta nhiều tấm gương. Nelson Mandela từng chịu cảnh tù đày suốt 27 năm nhưng kiên quyết không thỏa hiệp với bất công, để giữ trọn danh dự của mình và của cả dân tộc Nam Phi. Mahatma Gandhi chấp nhận sống khổ hạnh, dùng sức mạnh bất bạo động để buộc cả một đế quốc phải cúi đầu, bởi ông tin danh dự dân tộc không thể mua bằng súng đạn.

Ngược lại, không thiếu những ví dụ đau lòng: những vụ bê bối chính trị, những scandal bán rẻ uy tín, những vụ “gian lận học thuật” hay “mua bằng cấp” bị vạch trần. Khi sự thật lộ sáng, tiền bạc và quyền lực từng che đậy đều tan biến, chỉ còn lại vết nhơ danh dự đi theo suốt cuộc đời.

Danh dự, một khi đã đem bán, thì dù có vàng bạc núi non, cũng không bao giờ mua lại được. Người không còn danh dự sẽ chỉ còn lại một cái xác vỏ bọc, dẫu có hào nhoáng bên ngoài, nhưng bên trong đã mục ruỗng.

Con người có thể nghèo tiền bạc, thua kém về tri thức, hạn hẹp về cơ hội. Nhưng chỉ cần giữ được danh dự, ta vẫn còn nền móng để đứng thẳng, để ngẩng cao đầu trước đời. Cái còn lại khi danh vọng, tiền bạc, quyền lực đều mất đi, chính là cái tên mà người đời nhắc đến: danh dự.

Danh dự không phải thứ người ta có thể mặc cả trên bàn đàm phán. Nó là nền tảng để một con người được kính trọng, để một dân tộc được ngẩng cao đầu. Và cũng là di sản duy nhất còn tồn tại sau khi ta đã rời khỏi cõi đời này.

Danh dự chính là tấm gương soi cuối cùng phản chiếu giá trị một con người sau khi họ đã rời đi.

Minh Quân Nguyễn