Được – mất của “nền kinh tế chú ý”: Khi từng giây tập trung bị đem ra mua bán

“Dư thừa thông tin sẽ tạo ra sự khan hiếm về chú ý.” Nhận định của Herbert A. Simon cách đây hơn nửa thế kỷ giờ hiển hiện trong đời sống số mỗi ngày: sự chú ý đã trở thành tài nguyên khan hiếm, và các nền tảng công nghệ biến nó thành một thứ “tiền tệ” để mua bán.

Tại Việt Nam, quy mô kết nối khiến câu chuyện này càng có sức nặng: đến đầu năm 2025, ước có khoảng 79,8 triệu người dùng Internet (78,8% dân số) và 76,2 triệu danh tính người dùng mạng xã hội (75,2% dân số). Sự phổ cập ấy là cơ hội, nhưng cũng là nền đất màu mỡ để từng giây tập trung của chúng ta bị “xẻ nhỏ” thành vô số cú chạm và cuộn lướt.

Ai đang “mua” sự chú ý của chúng ta?

Mô hình kinh doanh của các nền tảng là bán thời gian và sự chú ý của người dùng cho nhà quảng cáo. Quy mô thị trường thể hiện rất rõ ở doanh thu quảng cáo của hai “đầu tàu” toàn cầu: Meta công bố doanh thu quảng cáo năm 2024 đạt 160,633 tỷ USD (theo báo cáo tài chính kiểm toán). Alphabet (Google) ghi nhận doanh thu quảng cáo năm 2024 đạt 264,59 tỷ USD trong Báo cáo thường niên (Form 10-K) nộp SEC. Các con số này cho thấy “nền kinh tế chú ý” không phải ẩn dụ — đó là một thị trường khổng lồ đang vận hành mỗi ngày.

Cái giá con người phải trả: hiệu năng và sức khỏe tinh thần

Khoa học nhận thức chỉ ra “dư lượng chú ý” (attention residue): mỗi lần ta rời một việc chưa khép lại để nhảy sang việc mới, một phần tâm trí vẫn “kẹt” ở việc cũ, kéo tụt hiệu suất việc sau. Nghiên cứu gốc của Sophie Leroy (2009) mô tả rõ cơ chế này trong môi trường công việc.

Song song, Gloria Mark (ĐH California, Irvine) theo dõi hành vi số hơn hai thập niên và cho thấy thời gian tập trung liên tục trước khi bị gián đoạn giảm xuống còn khoảng 47 giây — tức là “băng thông nhận thức” của chúng ta bị cắt vụn bởi gián đoạn liên tiếp.

Về mặt tâm lý xã hội, bằng chứng thực nghiệm hiếm hoi ở mức ngẫu nhiên có đối chứng từ Đại học Pennsylvania (2018) cho thấy: giới hạn dùng mạng xã hội khoảng 30 phút/ngày trong 3 tuần giúp giảm cô đơn và trầm cảm so với nhóm đối chứng. Một kết quả ngắn hạn tại Đại học Iowa State (2023) cũng ghi nhận giảm lo âu, trầm cảm và FOMO khi hạ thời lượng dùng xuống 30 phút/ngày trong 2 tuần.

Tại Việt Nam, khảo sát sức khỏe tâm thần vị thành niên (V-NAMHS) đại diện toàn quốc cho thấy 21,7% thanh thiếu niên có vấn đề sức khỏe tâm thần trong 12 tháng, 3,3% đạt tiêu chí rối loạn, nhưng chỉ 8,4% từng tiếp cận dịch vụ hỗ trợ — một khoảng trống đáng lo trong bối cảnh áp lực số ngày càng lớn.

Cân bằng giữa “được” và “mất”

Không thể phủ nhận mặt tích cực: kết nối, tri thức, cơ hội kinh doanh và sáng tạo lan tỏa nhanh hơn bao giờ hết nhờ hạ tầng số. Nhưng mặt trái — phân mảnh chú ý, suy giảm hiệu năng, gia tăng căng thẳng — là cái giá thầm lặng mà mỗi người và tổ chức đều đang trả.

Ở tầm chính sách việc làm, chuyển dịch lớn của thị trường lao động trong những năm tới càng nhấn mạnh nhu cầu quản trị sự chú ý như một kỹ năng cốt lõi. Báo cáo Future of Jobs 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới dự báo đến 2030, 22% việc làm sẽ bị gián đoạn, 92 triệu việc làm biến mất song 170 triệu việc làm mới xuất hiện (tăng ròng 78 triệu), đồng thời 39% bộ kỹ năng hiện hữu sẽ thay đổi — nghĩa là học tập suốt đời và khả năng tập trung sâu để tái huấn luyện trở thành điều kiện sống còn.

Đi tìm quyền tự chủ chú ý

Giải pháp không phải là “thoát mạng” — điều gần như bất khả thi — mà là đòi lại quyền tự chủ. Ở cấp cá nhân, việc khép vòng công việc trước khi chuyển nhiệm vụ giúp giảm attention residue; đặt khung giờ không thông báo để tạo không gian sâu; và giới hạn chủ động thời lượng dùng mạng xã hội (theo gợi ý từ các thử nghiệm Penn và Iowa State) là những bước nhỏ nhưng có cơ sở khoa học. Ở cấp tổ chức, thiết kế lịch làm việc theo phiên, hạn chế gián đoạn “chen giữa”, và đánh giá nhân sự dựa trên chất lượng đầu ra thay vì “luôn trực tuyến” sẽ là thay đổi mang tính hệ thống.

“Nền kinh tế chú ý” là bức tranh hai mặt. Nó đem đến khả năng tiếp cận và khuếch tán chưa từng có, đồng thời âm thầm bào mòn khả năng tập trung — thứ quyết định chất lượng học tập, lao động và đời sống tinh thần. Sự khác biệt nằm ở chỗ: ai sở hữu quyền kiểm soát sự chú ý — nền tảng hay chính mỗi chúng ta. Khi ta biết định giá từng phút tập trung như một tài sản khan hiếm, ta không chỉ làm việc hiệu quả hơn, mà còn giữ được một đời sống nội tâm nguyên vẹn giữa cơn lốc thông tin.

Minh Quân Nguyễn