🌿 Thước đo cuối cùng của một đời người: Sự tử tế

Trong hành trình làm người, ta có thể sở hữu nhiều thứ: tiền bạc, địa vị, tri thức, quyền lực. Nhưng có một giá trị không bao giờ lỗi thời, không bị khấu hao theo thăng trầm cuộc sống, cũng không thể đánh đổi bằng bất cứ tài sản nào: sự tử tế.

Tiền bạc có thể mất đi, danh vọng có thể phai nhạt, quyền lực có thể bị tước đoạt. Cách một con người đối xử với đồng loại – nhân hậu hay tàn nhẫn, tử tế hay ích kỷ – mới là thứ ở lại lâu dài trong ký ức người khác. Và chính điều ấy trở thành thước đo sau cùng cho giá trị một đời người.

Trong sử Việt, “tử tế” không phải khẩu hiệu, mà là căn nền trị quốc. Trước lúc mất (năm 1300), Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn dặn nhà vua: “Phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc” – tư tưởng đặt an dân ở vị trí thượng sách, không chỉ là mưu lược quân sự mà là đạo lý ứng xử với dân, với cộng đồng mà mình phụng sự. Dẫn liệu này được ghi nhận nhất quán trong các tư liệu sử – báo, từ bách khoa và báo chí chính thống/.

Cùng mạch tư tưởng ấy, Nguyễn Trãi mở đầu “Bình Ngô đại cáo” bằng định nghĩa giản dị mà triệt để: “Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân.” Lịch sử xác lập văn bản năm 1428, và các bản dịch học thuật hiện còn cho thấy nhất quán về mệnh đề xuất phát này. “Nhân nghĩa” ở đây không phải mỹ từ; đó là nguyên tắc hành động vì dân – chuẩn mực tử tế trong chính trị.

Trong đời sống hiện đại, sự tử tế thường hiển lộ ở những điều bình dị mà bền bỉ. Sau động đất–sóng thần 2011, truyền thông quốc tế đã ghi nhận những hàng người Nhật xếp ngay ngắn chờ cứu trợ, tinh thần nhường nhịn và trật tự hiếm thấy trong thảm họa – một biểu hiện của văn hóa cộng đồng đặt nghĩa đồng bào lên trước giữa khốn nguy.

Ở Việt Nam thời dịch COVID-19, sáng kiến “ATM gạo” xuất phát từ TP.HCM nhanh chóng lan rộng, giúp người khó khăn tiếp cận lương thực miễn phí; sau đó nhiều mô hình thiện nguyện tương tự tiếp tục nảy nở. Sự tử tế khi ấy không còn là lời kêu gọi trừu tượng, mà trở thành hệ thống sáng kiến cộng đồng vận hành được, đúng lúc, đúng nhu cầu.

Khoa học xã hội và tâm lý học cũng chỉ ra lợi ích “hai chiều” của tử tế. Khái niệm “helper’s high” – trạng thái hưng phấn, ấm áp sau khi giúp người – được Allan Luks mô tả từ các khảo sát về hoạt động thiện nguyện; những kết quả này về sau được nhiều nhà lâm sàng – nhà báo khoa học phổ biến tới công chúng. Ở thang chứng cứ cao hơn, một tổng quan hệ thống và phân tích gộp năm 2018 cho thấy các hành động tử tế có tác động tích cực, nhất quán lên phúc lợi tinh thần của chính người thực hiện – từ đó, “làm điều tốt” không chỉ tốt cho xã hội, mà còn tốt cho sức khỏe tinh thần của ta.

Sự tử tế, nhìn rộng hơn, còn là năng lực giúp cộng đồng đứng vững qua sóng gió – và giúp cá nhân đi qua nghịch cảnh. Lý thuyết “post-traumatic growth” (PTG) do Tedeschi & Calhoun phát triển từ thập niên 1990 mô tả những biến đổi tích cực sau biến cố lớn: trân trọng đời sống hơn, gắn kết sâu hơn, định nghĩa lại điều có ý nghĩa. Thang đo PTGI (1996) đến nay vẫn được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu và thực hành lâm sàng.

Tử tế không cần những sân khấu vĩ đại. Nó hiện lên trong một quyết định không lợi cho mình nhưng đúng cho người khác; trong cách một tổ chức thiết kế chính sách “khoan thư sức dân” thay vì “siết” ngắn hạn; trong việc người ta nhường nhau một suất hàng cứu trợ; hay chỉ đơn giản là nói lời công bằng về một người vắng mặt. Những hành vi ấy, tích tụ theo thời gian, trở thành danh tiếng – loại “tài sản” duy nhất ta không thể tự viết vào lý lịch, mà chỉ có thể được người khác chấm nhận.

Có người từng nói “Cái đẹp sẽ cứu rỗi thế giới.” Đặt vào bối cảnh hôm nay, “cái đẹp” ấy không chỉ nằm trong nghệ thuật, mà nằm trong phẩm hạnh: sự tử tế giữa con người với con người. Khi cộng đồng được gây dựng trên chuẩn mực ấy, người yếu thế ít bị bỏ lại; khi một đời người được gây dựng trên chuẩn mực ấy, những điều tốt đẹp ta đã làm trở thành di sản ở lại sau cùng.

Cuối đời, ít ai nhớ chúng ta từng có bao nhiêu tiền, nắm bao nhiêu chức vụ, sở hữu bao nhiêu bất động sản. Thứ người đời nhắc tới, rốt lại, thường là những câu ngắn gọn mà quyết định toàn bộ “bài tổng kết”: “Ông ấy là một người tử tế”, “Bà ấy sống rất nhân hậu.” Đó không phải lời khen cho vui, mà là phán quyết cuối cùng về một kiếp người – thước đo sau cùng vượt lên mọi phù hoa.

Sự tử tế là di sản còn lại khi ta rời cõi đời này. Và đó mới chính là thước đo cuối cùng của một đời người.

Minh Quân Nguyễn